भारतीय राष्ट्रगीत
-:भारतीय राष्ट्रगीत :-
जन गण मन हे भारताचे राष्ट्रगीत आहे. हे कवी रवींद्रनाथ टागोर यांनी बंगाली भाषेत भारतो भाग्यो बिधाता या नावाने रचले होते. याची शैली साधू बंगाली किंवा तत्सम बंगालीमध्ये असून यावर संस्कृतचा प्रभाव आहे. भारतो भाग्यो बिधाता या रचनेचा पहिला श्लोक भारतीय संविधान सभेने २४ जानेवारी १९५० रोजी राष्ट्रगीत म्हणून स्वीकारला.राष्ट्रगीताच्या अधिकृत प्रस्तुतीकरणाला अंदाजे ५२ सेकंदांचा वेळ लागतो. पहिल्या आणि शेवटच्या ओळींचा समावेश असलेली एक लहान आवृत्ती देखील (जिला सुमारे २० सेकंद लागतात) कधीकधी गायली जाते.
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या कलकत्ता अधिवेशनात सर्वप्रथम हे गीत सार्वजनिकपणे पहिल्यांदा २७ डिसेंबर १९११ रोजी गायले गेले. नोबेल पारितोषिक विजेते रवींद्रनाथ टागोर यांनी बंगालीमध्ये लिहिलेल्या कवितेतील पाच कडव्यांपैकी एका कडव्याचा संस्कृत भाषांतराचा राष्ट्रगीत म्हणून स्वीकार केलेला आहे. या गीतात भारत देश सुजलाम् सुफलाम् आहे, भारतभूमी किती संपन्न आहे, त्यात वास्तव्य करणाऱ्या नागरिकांचे औदार्य यासह अनेक गुण व वैभव शब्दबद्ध करण्यात आले आहेत. सर्व जाती, संप्रदाय व पंथ यांचा उल्लेख करण्यात आला आहे. या गीताच्या माध्यमातून त्यांनी सर्व शक्तिमान श्री परमेश्‍वराला भारताच्या कल्याणासाठी मागणे मागितले आहे.
जन गण मन पूर्ण गीत
जनगणमन अधिनायक जय हे, भारत भाग्य विधाता
पंजाब सिंधु गुजरात मराठा द्राविड उत्कल बंग
विंध्य हिमाचल यमुना गंगा उच्छल जलधितरंग
तव शुभ नामे जागे, तव शुभ आशिष मागे
गाहे तव जय गाथा
जनगणमंगलदायक जय हे, भारत भाग्यविधाता
जय हे, जय हे, जय हे, जय जय जय जय हे. ||१||
- अहरह तव आव्हान प्रचारित सुनि, तव उदार वाणी
- हिंदु बौद्ध सिख जैन पारसिक मुसलमान ख्रिस्तानी
- पूरब पश्चिम आसे, तव सिंहासन पासे
- प्रेमहार हय गाथा
- जनगणऐक्यविधायक जय हे, भारत भाग्यविधाता
- जय हे, जय हे, जय हे, जय जय जय जय हे. ||२||
पतनअभ्युदयबंधुर पंथा युगयुग धावित यात्री
तुम चिर सारथी, तव रथचक्रे मुखरित पथ दिन रात्री
दारुण विप्लव माजे, तव शंखध्वनि बाजे
संकंट दुखयात्रा
जनगण पथ परिचायक जय हे, भारत भाग्यविधाता
जय हे, जय हे, जय हे, जय जय जय जय हे. ||३||
- घोरतिमिरघननिबिड निशीथे पीडित मूर्छित देशे
- जागृत छिल तव अविचल मंगल नत नयने अनिमेषे
- दुःस्वप्ने आतंके, रक्षा करिले अंके
- स्नेहमयी तुमी माता
- जनगण दुःख त्रायक जय हे, भारत भाग्यविधाता
- जय हे, जय हे, जय हे, जय जय जय जय हे. ||४||
रात्र प्रभातिल उदिल र‍विच्छवि पुर्व उदयगिरि भाले
गाहे विहंगम पुण्य समीरण नवजीवन रस ढाले
तव करुणारुण रागे, निद्रित भारत जागे
तव चरणे नत माथा
जय हे, जय हे, जय हे, जय जय जय जय हे. भारत भाग्यविधाता ||५||
जन गण मन गीताचा अर्थ
राष्ट्रगीताचा मराठीतील अर्थ पाहू या. तो असा....
जन-गण-मन अधिनायक जय है भारत भाग्य विधाता
तू जनतेच्या हृदयाचा स्वामी आहेस. भारताचा भाग्योदय करणारा आहेस. तुझा जयजयकार असो!
पंजाब सिंध गुजरात मराठा द्राविड उत्कल बंग।
पंजाब , सिंध , गुजरात , महाराष्ट्र , द्राविड म्हणजे दक्षिण भाग , उत्कल म्हणजे आताचा ओडिशा , बंगाल या सर्वांना तुझा नामघोष जागृत करतो. जागे करतो.
विंध्य हिमाचल यमुना गंगा , उच्छल जलधितरंग। विंध्याद्री आणि हिमाचल इथपर्यंत तुझे यशोगान ऐकू येतं.
गंगा-यमुनेच्या प्रवाह संगीतात ते निनादित होतं. उसळी मारणाऱ्या समुद्राच्या लाटाही तुझ्या नामाचा गजर करतात.
तव शुभ नामे जागे , तव शुभ आशिष मांगे ; गाहे तव जय गाथा। जन-गण मंगलदायक जय है , भारत-भाग्य-विधाता।
हे सर्व तुझ्यापाशी आशीर्वाद मागतात. तुझी कीर्ती गातात. तू सर्व लोकांचं मंगल करणारा आहेस.
जय हे , जय हे , जय हे , जय जय जय जय है।।
तुझा जयजयकार. त्रिवार जयजयकार.
राष्ट्रगीत नियम आणि कायदे
राष्ट्रगीत वाजवणे
राष्ट्रगीत वाजवण्याच्या नियमांनुसार
1.राष्ट्रगीताची संपूर्ण आवृत्ती खालील प्रसंगी वाजवली जाईल:
- नागरी आणि लष्करी स्थापना;
- जेव्हा राष्ट्र सलामी देते (म्हणजे राष्ट्रगीतासह राष्ट्रगीतासह राष्ट्रपती किंवा संबंधित राज्ये/केंद्रशासित प्रदेशातील राज्यपाल/उपराज्यपाल यांना विशेष प्रसंगी सादरीकरण करणे);
- परेड दरम्यान - वर उल्लेख केलेले प्रतिष्ठित अतिथी उपस्थित आहेत की नाही;
- राष्ट्रपतींचे आगमन औपचारिक राज्य समारंभ व शासनातर्फे आयोजित इतर समारंभात व सामुहिक कार्यक्रमांतून व या कार्यक्रमांतून परत येण्याच्या निमित्ताने;
- ऑल इंडिया रेडिओवर राष्ट्रपतींचे राष्ट्राला उद्देशून भाषण करण्यापूर्वी लगेच आणि नंतर;
- राज्यपाल/लेफ्टनंट गव्हर्नर यांचे त्यांच्या राज्य/केंद्रशासित प्रदेशातील औपचारिक राज्यकार्यांसाठी आगमन झाल्यावर आणि या कार्यक्रमांतून परतल्यावर;
- जेव्हा परेडमध्ये राष्ट्रध्वज आणला जातो;
- जेव्हा रेजिमेंटचे रंग सादर केले जातात;
- नेव्ही कलर्स फ्लॉंट करण्यासाठी.
2.जेव्हा बँडद्वारे राष्ट्रगीत वाजवले जाते, तेव्हा राष्ट्रगीत सुरू होणार आहे हे श्रोत्यांना कळण्यास मदत करण्यासाठी राष्ट्रगीतापूर्वी ड्रमचा एक क्रम वाजविला जाईल. अन्यथा राष्ट्रगीत वाजवायला सुरुवात होणार आहे असे काही विशेष संकेत असावेत. उदाहरणार्थ, जेव्हा राष्ट्रगीत वाजवण्याआधी एक विशेष प्रकारची धूम केली जाते किंवा जेव्हा राष्ट्रगीत हिताच्या शुभेच्छांसोबत असते किंवा जेव्हा राष्ट्रगीत गार्ड ऑफ ऑनरद्वारे दिलेल्या राष्ट्रीय सलामीचा भाग असतो. मार्चिंग ड्रिल्सच्या संदर्भात, रोलचा कालावधी स्लो मार्चमध्ये सात चरणांचा असेल. रोल हळू हळू सुरू होईल, शक्य तितक्या मोठ्या आवाजाच्या पातळीपर्यंत वाढेल आणि नंतर हळूहळू मूळ मऊपणापर्यंत कमी होईल, परंतु सातव्या बीटपर्यंत ऐकू येईल. त्यानंतर राष्ट्रगीत सुरू होण्यापूर्वी बीट विश्रांती घेतली जाईल.त्यांना शुभेच्छा देताना मेसमध्ये राष्ट्रगीताची एक छोटी आवृत्ती वाजवली जाईल.
इतर प्रसंगी राष्ट्रगीत वाजवले जाईल ज्यासाठी भारत सरकारने विशेष आदेश जारी केले आहेत.
सामान्यत: पंतप्रधानांसाठी राष्ट्रगीत वाजवले जाणार नाही, तर काही विशेष प्रसंगी ते वाजवले जाऊ शकते.
एकत्रितपणे राष्ट्रगीत
राष्ट्रगीताची संपूर्ण आवृत्ती पुढील प्रसंगी सामूहिक गीतासोबत वाजवली जाईल:
राष्ट्रध्वज फडकवण्याच्या प्रसंगी, सांस्कृतिक प्रसंगी किंवा परेड व्यतिरिक्त इतर समारंभात्मक कार्यक्रमात. (याची मांडणी एखाद्या गायनाने किंवा पुरेशा आकाराच्या, योग्य पद्धतीने उभारलेली असू शकते, ज्याला त्याच्या गायनाचा बँड इत्यादींशी समन्वय साधण्यासाठी प्रशिक्षित केले जाईल. विविध प्रसंगी गायकांना सोबत करता यावे म्हणून त्यात पुरेशी सार्वजनिक ऑडिओ सिस्टीम असावी. पण गर्दी गाऊ शकतो);
अधिकृत किंवा सार्वजनिक कार्यक्रमात राष्ट्रपतींच्या आगमनाच्या प्रसंगी (परंतु औपचारिक राज्य कार्यक्रम आणि सामूहिक कार्यक्रमांव्यतिरिक्त) आणि या कार्यक्रमांमधून निघण्यापूर्वी लगेच.
राष्ट्रगीताची संपूर्ण आवृत्ती सर्व प्रसंगी सामूहिक गीतासोबत गायली जाईल.
राष्ट्रगीत अशा प्रसंगी गायले जाऊ शकते जे पूर्णपणे औपचारिक नसतात परंतु मंत्र्यांच्या उपस्थितीसह काही महत्त्व असते. या प्रसंगी, राष्ट्रगीत (वाद्यांसह किंवा त्याशिवाय) गाणे इष्ट आहे.
ज्या प्रसंगी राष्ट्रगीत गायला (वाजवण्याशिवाय) परवानगी दिली जाऊ शकते अशा प्रसंगांची एकच यादी देणे शक्य नाही. परंतु मातृभूमीला वंदन करताना राष्ट्रगीताबरोबरच राष्ट्रगीतही जोपर्यंत आदराने गायले जाते आणि सन्मान राखला जातो तोपर्यंत ते गाण्यास हरकत नाही.
शाळांमध्ये, दिवसाचे कार्य एकत्रितपणे राष्ट्रगीत गाऊन सुरू केले जाऊ शकते. शाळेच्या अधिकाऱ्यांनी त्यांच्या कार्यक्रमांमध्ये राष्ट्रगीत लोकप्रिय करण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांमध्ये राष्ट्रध्वजाविषयी आदराची भावना निर्माण करण्यासाठी पुरेशी तरतूद करावी.
सामान्य :
जेव्हा राष्ट्रगीत गायले जाते किंवा वाजवले जाते तेव्हा प्रेक्षकांनी लक्षपूर्वक उभे राहिले पाहिजे. तथापि, जेव्हा राष्ट्रगीत एखाद्या मोशन पिक्चरचा भाग म्हणून वाजवले जाते, बातम्या किंवा लघुपटाच्या वेळी, तेव्हा प्रेक्षकांनी उभे राहणे अपेक्षित नाही, कारण त्यांच्या उभे राहिल्याने चित्रपटाच्या कार्यप्रदर्शनात व्यत्यय येतो आणि असमतोल निर्माण होतो. गोंधळ निर्माण होईल आणि राष्ट्रगीताची प्रतिष्ठा वाढणार नाही. राष्ट्रध्वज फडकवण्याच्या बाबतीत, राष्ट्रगीत गाताना किंवा वाजवताना कोणत्याही अवास्तव कृतीत सहभागी होऊ नये, असा पवित्रा लोकांच्या चांगल्या भावनेत सोडला आहे.
संकलन : विकिपीडिया.
टिप्पण्या