Geography 12th Arts Cha 4
भूगोल : प्रकरण 4मानवाच्या तृतीयक, चतुर्थक आणि पंचम प्रवृत्ती All data on this website can be read in a language you understand. For that, use the Google translator on this site.
प्रश्न 1.
खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे द्या:
(1) मनुष्याच्या तृतीयक प्रवृत्तीतील
सेवांचे मुख्य विभाग सांगा. (१९ मार्च)
उत्तर: मनुष्याच्या तृतीयक प्रवृत्यांमध्ये
सेवांचे मुख्य विभाग खालीलप्रमाणे आहेत:
1. व्यवसाय सेवा: घाऊक आणि किरकोळ व्यापार, सौंदर्य प्रसाधनांद्वारे
प्रदान केलेल्या सेवा, दुरुस्ती सेवा.
2. वाहतूक सेवा : रेल्वे, जहाज, हवाई सेवा.
3. दळणवळण सेवा: मोबाईल, इंटरनेट, टेलिफोन,
रेडिओ, दूरदर्शन, टपाल,
वर्तमानपत्र इत्यादींद्वारे शब्द, संदेश आणि
विचारांची देवाणघेवाण होते. इंटरनेटने दळणवळण सेवांमध्ये क्रांती घडवून आणली आहे.
4. मनोरंजन सेवा : चित्रपट, दूरदर्शन, रेडिओ,
नाटक, भावई, बहुरूपी,
साहित्य, संगीत इत्यादी मनोरंजन सेवा पुरवते.
आजकाल प्रवास, पर्यटन, दूरदर्शन आणि
इंटरनेट हे मनोरंजनाचे मुख्य साधन झाले आहे.
5. व्यावसायिक सेवा: सार्वजनिक माहिती, कायदेशीर सल्ला, जनसंपर्क सेवा, बँकिंग सेवा, प्रशिक्षण
सेवा इ.
6. आरोग्य आणि शिक्षण सेवा: स्थानिक स्वराज्य संस्था, राज्य सरकारे, केंद्र सरकार, शाळा, महाविद्यालये,
विद्यापीठे, दवाखाने, आरोग्य
केंद्रे, रुग्णालये इ.
7. समाजकल्याण सेवा: महिला संस्था, जातिसंस्था, युवा
संघटना, अशासकीय अनुदानित संस्था इत्यादी सामाजिक माध्यमातून
बालरोग, मुली वाचवा, पाणी वाचवा,
पर्यावरण संरक्षण, महिला सक्षमीकरण, महिला सक्षमीकरण इत्यादी मोहिमा राबवून समाजकल्याण सेवा प्रदान करतात.
8. आर्थिक बचत सेवा: सार्वजनिक आणि खाजगी क्षेत्रातील बँका, विमा
कंपन्या, पोस्ट ऑफिस या प्रकारच्या सेवा पुरवतात.
(2) चतुर्थांश प्रवृत्त्तींचा अर्थ दर्शवून मानवाच्या प्रवृत्या स्पष्ट करा.
उत्तर: चतुर्थांश क्रियाकलापांमध्ये विशिष्ट प्रकारच्या मानवी सेवांचा
समावेश होतो. 'चतुर्थक' या
शब्दाचा अर्थ उच्च बौद्धिक साधनेशी संबंधित आहे. त्याचे कार्य प्रतिबिंब, संशोधन आणि विकासासाठी नवीन कल्पना प्रदान करणे आहे. जगातील अधिक विकसित
देशांमध्ये कमी लोक चतुर्थांश क्रियाकलापांमध्ये गुंतलेले आहेत, परंतु ही संख्या सतत वाढत आहे. या उपक्रमात गुंतलेल्या लोकांचे वैशिष्ठ्य
म्हणजे ते उच्च वेतन आणि उच्च पदव्या मिळविण्यासाठी खूप प्रेरित असतात. उच्च
पगाराच्या नोकरीमध्ये काही प्रकारची माहिती प्रक्रिया आणि प्रसार समाविष्ट असतो.
संगणकामुळे या उपक्रमात सहभागी असलेल्या लोकांची कार्यक्षमता खूप वाढली आहे.
उपक्रम चतुर्थांश उपक्रम खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) विशेष ज्ञानावर आधारित उद्योग,
(२) विशेष प्रकारचे संशोधन आणि
त्याचा सतत विकास,
(3) उच्च दर्जाच्या राजकीय
प्रशासकीय सेवा.
(4) माहिती उत्पादन, प्रसार आणि माहिती आधारित सेवा
(५) माहिती तंत्रज्ञान,
(6) विविध प्रकारच्या फील्डसाठी
सॉफ्टवेअरचा विकास.
(७) अनुवांशिक अभियांत्रिकी,
(8) औषध, वाहतूक,
आरोग्य, माहिती संसाधने, संदेशवहन यातील तंत्रज्ञान-आधारित परिवर्तन प्रक्रिया.
(९) माहितीचे निर्माते आणि प्रसार
यात मानवाचा सहभाग असतो- संसाधनांसाठी शिक्षण आणि प्रशिक्षण.
(10) इंटरनेट सेवांच्या विशेष
क्रियाकलाप.
(11) इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांशी
संबंधित संशोधन उपक्रम.
(१२) विविध क्षेत्रातील संशोधन आणि
विकासावर आधारित सेवा.
(3) मनुष्याच्या पाचव्या क्रियेच्या
वैशिष्ट्यांचे वर्णन करा.
उत्तरः
मानवाच्या पाचव्या क्रियेची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत.
→ पाचवे उपक्रम हे उच्च स्तरीय सेवांचे विशेष प्रकार
आहेत.
→ अति सूक्ष्म मानसिक शक्ती आणि काल्पनिक कौशल्य शक्ती सेवेसाठी
महत्त्वाचे.
→ या सेवेद्वारे प्रगत अर्थव्यवस्था स्थापित केल्या जाऊ
शकतात.
→ वर्तमानाशी संबंधित कल्पना किंवा विचारसरणी देणे,
त्यांची पुनर्रचना आणि व्याख्या करणे, आकडेवारी
परिभाषित करणे, नवीन प्रयोग, नवीनतम
तंत्रज्ञान, अत्याधुनिक संशोधन-कार्ये, नवीन दृष्टिकोनातून कोणत्याही प्रक्रियेचे मूल्यमापन करणे इत्यादी हे
पाचव्या प्रकारचे उपक्रम आहेत.
→ वरिष्ठ व्यावसायिक, उच्चपदस्थ
सरकारी अधिकारी, संशोधन कार्यात गुंतलेले संशोधक, आर्थिक, राजकीय किंवा धोरण सल्लागार, त्यांच्या क्षेत्रातील यशस्वी तज्ञ, जाणकार निर्णय
घेणारे, विविध क्षेत्रातील सल्लागार इत्यादी पाचव्या
प्रकारच्या उपक्रमांशी संबंधित आहेत.
→ काही ज्ञानावर आधारित उद्योग पाचव्या उपक्रमांशी
जोडलेले आहेत.
→ पाचव्या प्रकारच्या क्रियाकलापांना खूप जास्त वेतन मिळते.
→ पाचवा उपक्रम म्हणजे नवीन प्रकारचे उद्योग निर्माण
करणे, सामाजिक संघटनांचे स्वरूप बदलणे आणि नवीन राजकीय
समीकरणे निर्माण करणे.
( 4 ) इन्फोर्मेशन टेक्नोलॉजी समजावा'. (१९
मार्च)
उत्तर: माहिती तंत्रज्ञान म्हणजे मोठ्या प्रमाणावर माहितीचे संकलन, प्रक्रिया, साठवणूक आणि प्रसार
करण्यात मदत करणारी साधने. हे अनेक तंत्रांचे संयोजन आहे. यामध्ये मायक्रो
इलेक्ट्रॉनिक्स, कॉम्प्युटर हार्डवेअर आणि सॉफ्टवेअर,
कम्युनिकेशन, ब्रॉडकास्टिंग आणि ऑप्टिक
इलेक्ट्रॉनिक्स इ. माहिती तंत्रज्ञानाची वैशिष्ट्ये: त्याच्या उत्पादन
प्रक्रियेत ज्ञान, माहिती
आणि संवाद महत्त्वाचे आहेत.
→ I.T. संदर्भात अनेक विकसित औद्योगिक घराण्यांचे संकुल
सिलिकॉन व्हॅली म्हणतात.
→ IT च्या वापरामुळे जनुकीय अभियांत्रिकीच्या नवीन
क्षेत्राला चालना मिळाली आहे.
→ हे तर्क व्यवसाय, औषध, वाहतूक, अवकाशात वापरले जाते.
→ विज्ञान, शिक्षण, उद्योग, बँका, सरकारी
कार्यालये इ होत
आहे
→ माहिती आणि दळणवळण हे तंत्रज्ञान बदलाच्या
केंद्रस्थानी आहे.
→ आयटी वैयक्तिक संगणकाच्या विकासावर आधारित, इंटरनेट आणि सेल्युलर फोनचा शोध लागला आहे.
→ यांत्रिक अभियांत्रिकीमध्ये या प्रकारच्या
प्रणालीच्या आगमनामुळे आमूलाग्र बदल होत आहेत.
→ यामुळे सध्याच्या आर्थिक क्रियाकलापांवर मुख्यतः
अप्रत्यक्ष उत्पादनांचा प्रभाव आहे.
→ इंटरनेटमुळे माहितीचे प्रसारण खूप सोपे आणि जलद झाले
आहे.
(५) मनुष्याच्या तृतीयक प्रवृत्तीतील सेवांची माहिती द्या. किंवा
मानवाच्या तृतीयक प्रवृत्तीतील
सेवांची मुख्य वैशिष्ट्ये सांगा.
उत्तर: मानवांना ज्या सेवा पुरवल्या जाऊ शकतात त्यांना 'तृतीय प्रकार: सेवा' म्हणतात.
विकसनशील देशांमध्येही सेवा क्षेत्र उत्पादन क्षेत्रापेक्षा वेगाने वाढत आहे. या
प्रकारच्या सेवांची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत
(1) या सेवा आरोग्य, कल्याण, शिक्षण, जागा, मनोरंजन, व्यवसाय, वाहतूक,
दूरसंचार आणि वाणिज्य यांच्याशी संबंधित आहेत.
(२) राष्ट्राच्या आर्थिक विकासासाठी
या सेवा महत्त्वाच्या आहेत.
(३) ट्रेडिंग सेवा कंपन्यांची
उत्पादकता आणि कार्यक्षमता वाढवते.
(4) जेथे विकसित अर्थव्यवस्था आहे,
तेथे सेवा-आधारित क्रियाकलापांची मागणी जास्त आहे. अशा देशांमध्ये
सेवा क्षेत्रातील रोजगारामध्ये सातत्याने वाढ होत आहे.
(५) सुतार, डॉक्टर,
वकील, प्लंबर, स्वयंपाकी,
शिक्षक इत्यादी सेवाकार्यात गुंतलेले आहेत.
(६) अनौपचारिक क्षेत्रातील सेवा
कार्यात काम करण्यासाठी खेड्यातील अनेक लोक शहरात आले आहेत, परंतु
त्यांना फारच कमी मोबदला दिला जातो.
(७) उत्पादन अर्थव्यवस्थेच्या
क्षेत्रात सेवांच्या वाढत्या महत्त्वाला विशेष स्थान आहे. सेवांनीही निर्यातीत
स्थान मिळवले आहे.
(8) जगातील बहुतेक देशांमध्ये
प्राथमिक क्रियाकलाप सुरुवातीला दुय्यम क्रियाकलाप आणि शेवटी तृतीय, चतुर्थांश आणि पाचव्या सेवा क्रियाकलापांद्वारे केले जातात.
(9) नवीन प्रकारच्या उद्योग
संरचनांमध्ये जाहिरात आणि विपणन यासारख्या गरजांच्या प्रतिसादात काही तृतीय श्रेणी
सेवा विकसित होत आहेत.
प्रश्न २. खालील प्रश्नांची मुद्देसूद उत्तरे द्या.:
(१) उच्चस्तरीय सेवा सांगा. (मार्च १८)
उत्तर: उच्च-स्तरीय निर्णय घेणारे, आर्थिक, राजकीय किंवा धोरण सल्लागार, त्यांच्या क्षेत्रातील यशस्वी तज्ञ, उच्च-प्राप्त
संशोधन उपक्रमांशी संबंधित संशोधक उच्च-स्तरीय सेवा देतात. त्यांना खूप जास्त वेतन
मिळते. प्रगत अर्थव्यवस्था प्रस्थापित करण्यात त्यांची महत्त्वाची भूमिका आहे.
त्यांचा पाचव्या उपक्रमात समावेश होतो. वर्तमानाशी संबंधित
कल्पना किंवा विचारसरणी देणे, त्यांची
पुनर्रचना आणि व्याख्या करणे, आकडेवारी, नवीन प्रयोग, नवीनतम तंत्रज्ञान, अत्याधुनिक आणि फलदायी संशोधन-कार्ये परिभाषित करणे, कोणत्याही प्रक्रियेचे नवीन दृष्टिकोनातून मूल्यांकन करणे.
पंचम
उपक्रमांशी जोडलेल्या या उच्च-स्तरीय सेवांचे विशेष प्रकार आहेत. या प्रकारच्या
सेवेसाठी सूक्ष्म मानसिक शक्ती आणि कल्पक कौशल्य शक्ती आवश्यक आहे. माहिती
तंत्रज्ञान, मानव संसाधन, ग्राहक सहाय्य, कॉल सेंटर सेवा अधिक उत्पादनक्षम,
जलद आणि सुलभ करण्यासाठी प्रक्रिया हे उच्च स्तरीय सेवांचा पाया
आहेत. या सेवेतून नवनवीन प्रकारचे उद्योग उभारले जात आहेत. सामाजिक संस्थांचे स्वरूप
बदलत आहेत आणि विविध आर्थिक क्षेत्रात नवनवीन शोध लावले जात आहेत.
( 2 ) सायन्स अँड टेक्नॉलॉजी पार्क
म्हणजे काय? ते कोणत्या शहरात आहेत? (18 जुलै; मार्च 19, 20)
उत्तर: विज्ञान आणि तंत्रज्ञानावर आधारित औद्योगिक संकुलांना विज्ञान आणि
तंत्रज्ञान उद्यान देखील म्हणतात. त्याला सिलिकॉन व्हॅली असेही म्हणतात. सिलिकॉन
व्हॅली भारतातील बंगलोर, गांधीनगर,
हैदराबाद, पुणे इत्यादी शहरांमध्ये आहे. MassCites
(USA) बोस्टन आणि कॅलिफोर्नियामध्ये सिलिकॉन व्हॅली प्रकारचे
औद्योगिक संकुल चालवते.
प्रश्न 3.
खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे द्या:
(१) इन्फोर्मेशन टेक्नोलॉजी
चा अर्थ काय आहे?
उत्तर: माहिती तंत्रज्ञान (IT) म्हणजे माहितीचे संकलन, प्रक्रिया, साठवण आणि प्रसार. उच्च सेवा क्रियाकलापांची स्थानिक प्रणाली त्याच्या
वेबमध्ये लपलेली आहे. हे अनेक तंत्रांचे संयोजन आहे. यामध्ये मायक्रो इलेक्ट्रॉनिक्स,
कॉम्प्युटर हार्डवेअर आणि सॉफ्टवेअर, कम्युनिकेशन,
ब्रॉडकास्टिंग आणि ऑप्टिक इलेक्ट्रॉनिक्स इ.
(२) सेवा क्षेत्रातील रोजगाराच्या
संधी सातत्याने वाढत आहेत. कारण द्या. (२० ऑगस्ट)
उत्तर : सेवा आरोग्य, कल्याण,
शिक्षण, विश्रांती, मनोरंजन
आणि व्यावसायिक क्रियाकलापांशी संबंधित आहे. व्यावसायिक सेवा कंपन्यांची उत्पादकता
वाढवतात. आज, जिथे विकसित अर्थव्यवस्था आहे, तिथे सेवा आधारित उपक्रमांना मोठी मागणी आहे. जागतिक बाजारपेठेत कौशल्य,
अनुभव आणि सेवा क्षेत्राचे ज्ञान असलेल्या कर्मचाऱ्यांची मागणी वाढत
आहे. त्यामुळे सेवा क्षेत्रातील रोजगाराच्या संधी सातत्याने वाढत आहेत.
(3) पंचम प्रवृत्ती म्हणजे काय?
उत्तर : वर्तमानाशी निगडीत कल्पना किंवा विचारसरणी देणे, त्यांची पुनर्रचना करणे आणि त्यांची व्याख्या करणे,
आकृत्यांची व्याख्या करणे,नवीन प्रयोग,
अत्याधुनिक तंत्रज्ञान, अत्याधुनिक
संशोधन-कार्ये इत्यादी पाचव्या उपक्रम आहेत. या उच्च स्तरीय सेवांचे विशेष प्रकार
आहेत. तज्ज्ञ, निर्णय घेणारे, प्रगत
तंत्रज्ञान सल्लागार आणि जाणकार निर्णय घेणारे इत्यादी पाचव्या उपक्रमाशी संबंधित
मानले जाऊ शकतात.
प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका शब्दात किंवा एका वाक्यात द्या:
(१)शासनाकडून लोकांना कोणत्या सेवा दिल्या जातात?
उत्तर : सरकारकडून लोकांना सुरक्षा, शिक्षण, आरोग्य, स्वच्छता आणि
कायदेशीर व्यवस्था यासारख्या अनेक प्रकारच्या सेवा पुरविल्या जातात.
(2) इंटरनेटच्या आंतरराष्ट्रीय
व्यवहाराचा उगम कोणता देश आहे? (१९
मार्च)
उत्तरः
इंटरनेटचे आंतरराष्ट्रीय व्यवहार केंद्र, संयुक्त राज्य आहे
(3) चतुर्थांश प्रवृत्ती म्हणजे काय?
उत्तर: मानवांना दिल्या जाणाऱ्या विशेष प्रकारच्या सेवांना 'चतुर्थांश क्रियाकलाप' म्हणतात.
जसे संशोधन, विमा, डेटा संकलन, माहिती निर्मिती इ.
(4) मनोरंजन सेवांची उदाहरणे द्या.
(20 ऑगस्ट)
उत्तर : दूरदर्शन, रेडिओ,
चित्रपट आणि साहित्य ही मनोरंजन सेवांची उदाहरणे आहेत.
(5) तृतीयक क्रिया काय म्हणतात?
उत्तर: मानवाला ज्या सेवा पुरवल्या जाऊ शकतात त्यांना 'तृतीय क्रियाकलाप' म्हणतात.
तृतीयक क्रियाकलाप म्हणजे सुतार, स्वयंपाकी, वकील, शिक्षक, प्राध्यापक
इत्यादींनी दिलेल्या सेवा.
( 6 ) सिलिकॉन व्हॅली म्हणजे काय?
उत्तर: सिलिकॉन व्हॅली हे माहिती तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने अनेक विकसित
उद्योगांचे एक संकुल आहे.
(7) माहिती तंत्रज्ञानाच्या वापराने
कोणते नवीन क्षेत्र विकसित केले आहे? (18 मार्च, 18 जुलै, 20 ऑगस्ट)
उत्तर: माहिती तंत्रज्ञानाच्या वापराने जनुकीय अभियांत्रिकीचे नवीन क्षेत्र
विकसित झाले आहे.
(8) पंचम कृतीशी कोणत्या प्रकारचे
लोक संबंधित आहेत?
उत्तर : पंचम क्रियाकलापामध्ये विविध क्षेत्रातील तज्ज्ञ, निर्णय घेणारे, उच्चस्तरीय
सल्लागार आणि नवीन धोरणे तयार करणारे असे विविध प्रकारचे लोक समाविष्ट असतात.
(9) पाचव्या उपक्रमाचे महत्त्वाचे
मुद्दे कोणते आहेत?
उत्तर :
माहिती तंत्रज्ञान, मानवी
संसाधने, ग्राहक समर्थन आणि कॉल सेंटर सेवांच्या प्रक्रिया
अधिक उत्पादक, जलद, सुलभ बनवणे हे
पाचव्या उपक्रमाचे महत्त्वाचे पैलू आहेत.
प्रश्न 5.
दिलेल्या पर्यायांमधून योग्य पर्याय निवडा आणि खालील प्रश्नांची
उत्तरे लिहा:
१. दळणवळणाची उत्तम सोय.(मार्च १८, १९)
(a) इंटरनेट (b) संगणक (c) दूरदर्शन (d) रेडिओ
2. इंटरनेट सेवा कोणत्या प्रकारच्या
क्रियाकलाप आहेत?
(a) दुय्यम (b) तृतीयक (c) चतुर्थांश (d) पंचम
3. उच्च-स्तरीय निर्धारक कोणत्या
क्रियाकलापाशी संबंधित मानले जातात?
(a) चतुर्थांश (b) पंचम (c) तृतीयक (d) प्राथमिक
4. माहिती तंत्रज्ञानाच्या आधारे
काय विकसित केले गेले आहे? (२० ऑगस्ट)
(a)
रेडिओ (b)
टीव्ही (c)
मनगटी घड्याळ (d)
संगणक
नोंद : यात आलेले काही पारिभाषिक शब्द
: कियाकलप : प्रवृत्ती.सर्व पाठांचा स्वाध्याय :
- मानवी भूगोल : परिचय
- लोकसंख्या (मानव वस्ती)
- मानवाच्या प्राथमिक आणि द्वितीयक प्रवृत्ती
- मानवाच्या तृतीयक चतुर्थक आणि पंचम प्रवृत्ती
- परिवहन
- दुरसंचार
- व्यापार
- मानव वसाहत
- नैसर्गिक संसाधने
- जागतीक भौगोलिक समस्या
- माहितीचे स्त्रोत आणि त्याचे संकलन
- अंकात्मक माहितीचे आलेखन
- माहिती विश्लेषण आणि नकाशा निर्माण मध्ये कॉम्प्युटरचा उपयोग
बोर्ड सराव पेपर 1 : click here बोर्ड सराव पेपर 2 : click here मराठी विषय सर्व पाठ व्हिडीओ (40 मार्क ) : click here मराठी सर्व व्याकरण व लेखन भाग (60 मार्क ) व्हिडीओ : click hereસફળતાનું પંચામૃત - અંગ્રેજી વિષય : click hereઆદર્શ ઉત્તરવાહી નો નમુનો : click here SP વિષયનું વિડીઓ જુઓ : click hereઅર્થશાસ્ત્ર વિષય મટેરીયલ : click hereSP વિષય પત્રલેખન માટેનો સબોધન : click hereઆંકડાશાસ્ત્ર નાં બધા જ ચેપ્ટર ફોર્મુલા : click here
होम पेज : click here
Note: This study material is provided only for the purpose of study keeping in mind the interest of the students. It cannot be used for any other purpose. If there is any objection regarding some word or text then refer to the original book.
Follow me to get more such important information. And to stay connected with me, join the channel given below.WhatsApp Group : Click here
Telegram channel : Click here
Download App for daily update: click here
Follow on google news : click here
All data on this website can be read in a language you understand. For that, use the Google translator on this site.
प्रश्न 1.
खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे द्या:
(1) मनुष्याच्या तृतीयक प्रवृत्तीतील
सेवांचे मुख्य विभाग सांगा. (१९ मार्च)
उत्तर: मनुष्याच्या तृतीयक प्रवृत्यांमध्ये
सेवांचे मुख्य विभाग खालीलप्रमाणे आहेत:
1. व्यवसाय सेवा: घाऊक आणि किरकोळ व्यापार, सौंदर्य प्रसाधनांद्वारे
प्रदान केलेल्या सेवा, दुरुस्ती सेवा.
2. वाहतूक सेवा : रेल्वे, जहाज, हवाई सेवा.
3. दळणवळण सेवा: मोबाईल, इंटरनेट, टेलिफोन,
रेडिओ, दूरदर्शन, टपाल,
वर्तमानपत्र इत्यादींद्वारे शब्द, संदेश आणि
विचारांची देवाणघेवाण होते. इंटरनेटने दळणवळण सेवांमध्ये क्रांती घडवून आणली आहे.
4. मनोरंजन सेवा : चित्रपट, दूरदर्शन, रेडिओ,
नाटक, भावई, बहुरूपी,
साहित्य, संगीत इत्यादी मनोरंजन सेवा पुरवते.
आजकाल प्रवास, पर्यटन, दूरदर्शन आणि
इंटरनेट हे मनोरंजनाचे मुख्य साधन झाले आहे.
5. व्यावसायिक सेवा: सार्वजनिक माहिती, कायदेशीर सल्ला, जनसंपर्क सेवा, बँकिंग सेवा, प्रशिक्षण
सेवा इ.
6. आरोग्य आणि शिक्षण सेवा: स्थानिक स्वराज्य संस्था, राज्य सरकारे, केंद्र सरकार, शाळा, महाविद्यालये,
विद्यापीठे, दवाखाने, आरोग्य
केंद्रे, रुग्णालये इ.
7. समाजकल्याण सेवा: महिला संस्था, जातिसंस्था, युवा
संघटना, अशासकीय अनुदानित संस्था इत्यादी सामाजिक माध्यमातून
बालरोग, मुली वाचवा, पाणी वाचवा,
पर्यावरण संरक्षण, महिला सक्षमीकरण, महिला सक्षमीकरण इत्यादी मोहिमा राबवून समाजकल्याण सेवा प्रदान करतात.
8. आर्थिक बचत सेवा: सार्वजनिक आणि खाजगी क्षेत्रातील बँका, विमा
कंपन्या, पोस्ट ऑफिस या प्रकारच्या सेवा पुरवतात.
(2) चतुर्थांश प्रवृत्त्तींचा अर्थ दर्शवून मानवाच्या प्रवृत्या स्पष्ट करा.
उत्तर: चतुर्थांश क्रियाकलापांमध्ये विशिष्ट प्रकारच्या मानवी सेवांचा
समावेश होतो. 'चतुर्थक' या
शब्दाचा अर्थ उच्च बौद्धिक साधनेशी संबंधित आहे. त्याचे कार्य प्रतिबिंब, संशोधन आणि विकासासाठी नवीन कल्पना प्रदान करणे आहे. जगातील अधिक विकसित
देशांमध्ये कमी लोक चतुर्थांश क्रियाकलापांमध्ये गुंतलेले आहेत, परंतु ही संख्या सतत वाढत आहे. या उपक्रमात गुंतलेल्या लोकांचे वैशिष्ठ्य
म्हणजे ते उच्च वेतन आणि उच्च पदव्या मिळविण्यासाठी खूप प्रेरित असतात. उच्च
पगाराच्या नोकरीमध्ये काही प्रकारची माहिती प्रक्रिया आणि प्रसार समाविष्ट असतो.
संगणकामुळे या उपक्रमात सहभागी असलेल्या लोकांची कार्यक्षमता खूप वाढली आहे.
उपक्रम चतुर्थांश उपक्रम खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) विशेष ज्ञानावर आधारित उद्योग,
(२) विशेष प्रकारचे संशोधन आणि
त्याचा सतत विकास,
(3) उच्च दर्जाच्या राजकीय
प्रशासकीय सेवा.
(4) माहिती उत्पादन, प्रसार आणि माहिती आधारित सेवा
(५) माहिती तंत्रज्ञान,
(6) विविध प्रकारच्या फील्डसाठी
सॉफ्टवेअरचा विकास.
(७) अनुवांशिक अभियांत्रिकी,
(8) औषध, वाहतूक,
आरोग्य, माहिती संसाधने, संदेशवहन यातील तंत्रज्ञान-आधारित परिवर्तन प्रक्रिया.
(९) माहितीचे निर्माते आणि प्रसार
यात मानवाचा सहभाग असतो- संसाधनांसाठी शिक्षण आणि प्रशिक्षण.
(10) इंटरनेट सेवांच्या विशेष
क्रियाकलाप.
(11) इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांशी
संबंधित संशोधन उपक्रम.
(१२) विविध क्षेत्रातील संशोधन आणि विकासावर आधारित सेवा.
(3) मनुष्याच्या पाचव्या क्रियेच्या
वैशिष्ट्यांचे वर्णन करा.
उत्तरः
मानवाच्या पाचव्या क्रियेची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत.
→ पाचवे उपक्रम हे उच्च स्तरीय सेवांचे विशेष प्रकार
आहेत.
→ अति सूक्ष्म मानसिक शक्ती आणि काल्पनिक कौशल्य शक्ती सेवेसाठी
महत्त्वाचे.
→ या सेवेद्वारे प्रगत अर्थव्यवस्था स्थापित केल्या जाऊ
शकतात.
→ वर्तमानाशी संबंधित कल्पना किंवा विचारसरणी देणे,
त्यांची पुनर्रचना आणि व्याख्या करणे, आकडेवारी
परिभाषित करणे, नवीन प्रयोग, नवीनतम
तंत्रज्ञान, अत्याधुनिक संशोधन-कार्ये, नवीन दृष्टिकोनातून कोणत्याही प्रक्रियेचे मूल्यमापन करणे इत्यादी हे
पाचव्या प्रकारचे उपक्रम आहेत.
→ वरिष्ठ व्यावसायिक, उच्चपदस्थ
सरकारी अधिकारी, संशोधन कार्यात गुंतलेले संशोधक, आर्थिक, राजकीय किंवा धोरण सल्लागार, त्यांच्या क्षेत्रातील यशस्वी तज्ञ, जाणकार निर्णय
घेणारे, विविध क्षेत्रातील सल्लागार इत्यादी पाचव्या
प्रकारच्या उपक्रमांशी संबंधित आहेत.
→ काही ज्ञानावर आधारित उद्योग पाचव्या उपक्रमांशी
जोडलेले आहेत.
→ पाचव्या प्रकारच्या क्रियाकलापांना खूप जास्त वेतन मिळते.
→ पाचवा उपक्रम म्हणजे नवीन प्रकारचे उद्योग निर्माण
करणे, सामाजिक संघटनांचे स्वरूप बदलणे आणि नवीन राजकीय
समीकरणे निर्माण करणे.
( 4 ) इन्फोर्मेशन टेक्नोलॉजी समजावा'. (१९
मार्च)
उत्तर: माहिती तंत्रज्ञान म्हणजे मोठ्या प्रमाणावर माहितीचे संकलन, प्रक्रिया, साठवणूक आणि प्रसार
करण्यात मदत करणारी साधने. हे अनेक तंत्रांचे संयोजन आहे. यामध्ये मायक्रो
इलेक्ट्रॉनिक्स, कॉम्प्युटर हार्डवेअर आणि सॉफ्टवेअर,
कम्युनिकेशन, ब्रॉडकास्टिंग आणि ऑप्टिक
इलेक्ट्रॉनिक्स इ. माहिती तंत्रज्ञानाची वैशिष्ट्ये: त्याच्या उत्पादन
प्रक्रियेत ज्ञान, माहिती
आणि संवाद महत्त्वाचे आहेत.
→ I.T. संदर्भात अनेक विकसित औद्योगिक घराण्यांचे संकुल
सिलिकॉन व्हॅली म्हणतात.
→ IT च्या वापरामुळे जनुकीय अभियांत्रिकीच्या नवीन
क्षेत्राला चालना मिळाली आहे.
→ हे तर्क व्यवसाय, औषध, वाहतूक, अवकाशात वापरले जाते.
→ विज्ञान, शिक्षण, उद्योग, बँका, सरकारी
कार्यालये इ होत
आहे
→ माहिती आणि दळणवळण हे तंत्रज्ञान बदलाच्या
केंद्रस्थानी आहे.
→ आयटी वैयक्तिक संगणकाच्या विकासावर आधारित, इंटरनेट आणि सेल्युलर फोनचा शोध लागला आहे.
→ यांत्रिक अभियांत्रिकीमध्ये या प्रकारच्या
प्रणालीच्या आगमनामुळे आमूलाग्र बदल होत आहेत.
→ यामुळे सध्याच्या आर्थिक क्रियाकलापांवर मुख्यतः
अप्रत्यक्ष उत्पादनांचा प्रभाव आहे.
→ इंटरनेटमुळे माहितीचे प्रसारण खूप सोपे आणि जलद झाले
आहे.
(५) मनुष्याच्या तृतीयक प्रवृत्तीतील सेवांची माहिती द्या. किंवा
मानवाच्या तृतीयक प्रवृत्तीतील
सेवांची मुख्य वैशिष्ट्ये सांगा.
उत्तर: मानवांना ज्या सेवा पुरवल्या जाऊ शकतात त्यांना 'तृतीय प्रकार: सेवा' म्हणतात.
विकसनशील देशांमध्येही सेवा क्षेत्र उत्पादन क्षेत्रापेक्षा वेगाने वाढत आहे. या
प्रकारच्या सेवांची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत
(1) या सेवा आरोग्य, कल्याण, शिक्षण, जागा, मनोरंजन, व्यवसाय, वाहतूक,
दूरसंचार आणि वाणिज्य यांच्याशी संबंधित आहेत.
(२) राष्ट्राच्या आर्थिक विकासासाठी
या सेवा महत्त्वाच्या आहेत.
(३) ट्रेडिंग सेवा कंपन्यांची
उत्पादकता आणि कार्यक्षमता वाढवते.
(4) जेथे विकसित अर्थव्यवस्था आहे,
तेथे सेवा-आधारित क्रियाकलापांची मागणी जास्त आहे. अशा देशांमध्ये
सेवा क्षेत्रातील रोजगारामध्ये सातत्याने वाढ होत आहे.
(५) सुतार, डॉक्टर,
वकील, प्लंबर, स्वयंपाकी,
शिक्षक इत्यादी सेवाकार्यात गुंतलेले आहेत.
(६) अनौपचारिक क्षेत्रातील सेवा
कार्यात काम करण्यासाठी खेड्यातील अनेक लोक शहरात आले आहेत, परंतु
त्यांना फारच कमी मोबदला दिला जातो.
(७) उत्पादन अर्थव्यवस्थेच्या
क्षेत्रात सेवांच्या वाढत्या महत्त्वाला विशेष स्थान आहे. सेवांनीही निर्यातीत
स्थान मिळवले आहे.
(8) जगातील बहुतेक देशांमध्ये
प्राथमिक क्रियाकलाप सुरुवातीला दुय्यम क्रियाकलाप आणि शेवटी तृतीय, चतुर्थांश आणि पाचव्या सेवा क्रियाकलापांद्वारे केले जातात.
(9) नवीन प्रकारच्या उद्योग संरचनांमध्ये जाहिरात आणि विपणन यासारख्या गरजांच्या प्रतिसादात काही तृतीय श्रेणी सेवा विकसित होत आहेत.
प्रश्न २. खालील प्रश्नांची मुद्देसूद उत्तरे द्या.:
(१) उच्चस्तरीय सेवा सांगा. (मार्च १८)
उत्तर: उच्च-स्तरीय निर्णय घेणारे, आर्थिक, राजकीय किंवा धोरण सल्लागार, त्यांच्या क्षेत्रातील यशस्वी तज्ञ, उच्च-प्राप्त
संशोधन उपक्रमांशी संबंधित संशोधक उच्च-स्तरीय सेवा देतात. त्यांना खूप जास्त वेतन
मिळते. प्रगत अर्थव्यवस्था प्रस्थापित करण्यात त्यांची महत्त्वाची भूमिका आहे.
त्यांचा पाचव्या उपक्रमात समावेश होतो. वर्तमानाशी संबंधित
कल्पना किंवा विचारसरणी देणे, त्यांची
पुनर्रचना आणि व्याख्या करणे, आकडेवारी, नवीन प्रयोग, नवीनतम तंत्रज्ञान, अत्याधुनिक आणि फलदायी संशोधन-कार्ये परिभाषित करणे, कोणत्याही प्रक्रियेचे नवीन दृष्टिकोनातून मूल्यांकन करणे.
पंचम
उपक्रमांशी जोडलेल्या या उच्च-स्तरीय सेवांचे विशेष प्रकार आहेत. या प्रकारच्या
सेवेसाठी सूक्ष्म मानसिक शक्ती आणि कल्पक कौशल्य शक्ती आवश्यक आहे. माहिती
तंत्रज्ञान, मानव संसाधन, ग्राहक सहाय्य, कॉल सेंटर सेवा अधिक उत्पादनक्षम,
जलद आणि सुलभ करण्यासाठी प्रक्रिया हे उच्च स्तरीय सेवांचा पाया
आहेत. या सेवेतून नवनवीन प्रकारचे उद्योग उभारले जात आहेत. सामाजिक संस्थांचे स्वरूप
बदलत आहेत आणि विविध आर्थिक क्षेत्रात नवनवीन शोध लावले जात आहेत.
( 2 ) सायन्स अँड टेक्नॉलॉजी पार्क
म्हणजे काय? ते कोणत्या शहरात आहेत? (18 जुलै; मार्च 19, 20)
उत्तर: विज्ञान आणि तंत्रज्ञानावर आधारित औद्योगिक संकुलांना विज्ञान आणि
तंत्रज्ञान उद्यान देखील म्हणतात. त्याला सिलिकॉन व्हॅली असेही म्हणतात. सिलिकॉन
व्हॅली भारतातील बंगलोर, गांधीनगर,
हैदराबाद, पुणे इत्यादी शहरांमध्ये आहे. MassCites
(USA) बोस्टन आणि कॅलिफोर्नियामध्ये सिलिकॉन व्हॅली प्रकारचे
औद्योगिक संकुल चालवते.
प्रश्न 3.
खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे द्या:
(१) इन्फोर्मेशन टेक्नोलॉजी
चा अर्थ काय आहे?
उत्तर: माहिती तंत्रज्ञान (IT) म्हणजे माहितीचे संकलन, प्रक्रिया, साठवण आणि प्रसार. उच्च सेवा क्रियाकलापांची स्थानिक प्रणाली त्याच्या
वेबमध्ये लपलेली आहे. हे अनेक तंत्रांचे संयोजन आहे. यामध्ये मायक्रो इलेक्ट्रॉनिक्स,
कॉम्प्युटर हार्डवेअर आणि सॉफ्टवेअर, कम्युनिकेशन,
ब्रॉडकास्टिंग आणि ऑप्टिक इलेक्ट्रॉनिक्स इ.
(२) सेवा क्षेत्रातील रोजगाराच्या
संधी सातत्याने वाढत आहेत. कारण द्या. (२० ऑगस्ट)
उत्तर : सेवा आरोग्य, कल्याण,
शिक्षण, विश्रांती, मनोरंजन
आणि व्यावसायिक क्रियाकलापांशी संबंधित आहे. व्यावसायिक सेवा कंपन्यांची उत्पादकता
वाढवतात. आज, जिथे विकसित अर्थव्यवस्था आहे, तिथे सेवा आधारित उपक्रमांना मोठी मागणी आहे. जागतिक बाजारपेठेत कौशल्य,
अनुभव आणि सेवा क्षेत्राचे ज्ञान असलेल्या कर्मचाऱ्यांची मागणी वाढत
आहे. त्यामुळे सेवा क्षेत्रातील रोजगाराच्या संधी सातत्याने वाढत आहेत.
(3) पंचम प्रवृत्ती म्हणजे काय?
उत्तर : वर्तमानाशी निगडीत कल्पना किंवा विचारसरणी देणे, त्यांची पुनर्रचना करणे आणि त्यांची व्याख्या करणे,
आकृत्यांची व्याख्या करणे,नवीन प्रयोग,
अत्याधुनिक तंत्रज्ञान, अत्याधुनिक
संशोधन-कार्ये इत्यादी पाचव्या उपक्रम आहेत. या उच्च स्तरीय सेवांचे विशेष प्रकार
आहेत. तज्ज्ञ, निर्णय घेणारे, प्रगत
तंत्रज्ञान सल्लागार आणि जाणकार निर्णय घेणारे इत्यादी पाचव्या उपक्रमाशी संबंधित
मानले जाऊ शकतात.
प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका शब्दात किंवा एका वाक्यात द्या:
(१)शासनाकडून लोकांना कोणत्या सेवा दिल्या जातात?
उत्तर : सरकारकडून लोकांना सुरक्षा, शिक्षण, आरोग्य, स्वच्छता आणि
कायदेशीर व्यवस्था यासारख्या अनेक प्रकारच्या सेवा पुरविल्या जातात.
(2) इंटरनेटच्या आंतरराष्ट्रीय
व्यवहाराचा उगम कोणता देश आहे? (१९
मार्च)
उत्तरः
इंटरनेटचे आंतरराष्ट्रीय व्यवहार केंद्र, संयुक्त राज्य आहे
(3) चतुर्थांश प्रवृत्ती म्हणजे काय?
उत्तर: मानवांना दिल्या जाणाऱ्या विशेष प्रकारच्या सेवांना 'चतुर्थांश क्रियाकलाप' म्हणतात.
जसे संशोधन, विमा, डेटा संकलन, माहिती निर्मिती इ.
(4) मनोरंजन सेवांची उदाहरणे द्या.
(20 ऑगस्ट)
उत्तर : दूरदर्शन, रेडिओ,
चित्रपट आणि साहित्य ही मनोरंजन सेवांची उदाहरणे आहेत.
(5) तृतीयक क्रिया काय म्हणतात?
उत्तर: मानवाला ज्या सेवा पुरवल्या जाऊ शकतात त्यांना 'तृतीय क्रियाकलाप' म्हणतात.
तृतीयक क्रियाकलाप म्हणजे सुतार, स्वयंपाकी, वकील, शिक्षक, प्राध्यापक
इत्यादींनी दिलेल्या सेवा.
( 6 ) सिलिकॉन व्हॅली म्हणजे काय?
उत्तर: सिलिकॉन व्हॅली हे माहिती तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने अनेक विकसित
उद्योगांचे एक संकुल आहे.
(7) माहिती तंत्रज्ञानाच्या वापराने
कोणते नवीन क्षेत्र विकसित केले आहे? (18 मार्च, 18 जुलै, 20 ऑगस्ट)
उत्तर: माहिती तंत्रज्ञानाच्या वापराने जनुकीय अभियांत्रिकीचे नवीन क्षेत्र
विकसित झाले आहे.
(8) पंचम कृतीशी कोणत्या प्रकारचे
लोक संबंधित आहेत?
उत्तर : पंचम क्रियाकलापामध्ये विविध क्षेत्रातील तज्ज्ञ, निर्णय घेणारे, उच्चस्तरीय
सल्लागार आणि नवीन धोरणे तयार करणारे असे विविध प्रकारचे लोक समाविष्ट असतात.
(9) पाचव्या उपक्रमाचे महत्त्वाचे
मुद्दे कोणते आहेत?
उत्तर :
माहिती तंत्रज्ञान, मानवी
संसाधने, ग्राहक समर्थन आणि कॉल सेंटर सेवांच्या प्रक्रिया
अधिक उत्पादक, जलद, सुलभ बनवणे हे
पाचव्या उपक्रमाचे महत्त्वाचे पैलू आहेत.
प्रश्न 5.
दिलेल्या पर्यायांमधून योग्य पर्याय निवडा आणि खालील प्रश्नांची
उत्तरे लिहा:
१. दळणवळणाची उत्तम सोय.(मार्च १८, १९)
(a) इंटरनेट (b) संगणक (c) दूरदर्शन (d) रेडिओ
2. इंटरनेट सेवा कोणत्या प्रकारच्या
क्रियाकलाप आहेत?
(a) दुय्यम (b) तृतीयक (c) चतुर्थांश (d) पंचम
3. उच्च-स्तरीय निर्धारक कोणत्या
क्रियाकलापाशी संबंधित मानले जातात?
(a) चतुर्थांश (b) पंचम (c) तृतीयक (d) प्राथमिक
4. माहिती तंत्रज्ञानाच्या आधारे
काय विकसित केले गेले आहे? (२० ऑगस्ट)
(a)
रेडिओ (b)
टीव्ही (c)
मनगटी घड्याळ (d)
संगणक
सर्व पाठांचा स्वाध्याय :
- मानवी भूगोल : परिचय
- लोकसंख्या (मानव वस्ती)
- मानवाच्या प्राथमिक आणि द्वितीयक प्रवृत्ती
- मानवाच्या तृतीयक चतुर्थक आणि पंचम प्रवृत्ती
- परिवहन
- दुरसंचार
- व्यापार
- मानव वसाहत
- नैसर्गिक संसाधने
- जागतीक भौगोलिक समस्या
- माहितीचे स्त्रोत आणि त्याचे संकलन
- अंकात्मक माहितीचे आलेखन
- माहिती विश्लेषण आणि नकाशा निर्माण मध्ये कॉम्प्युटरचा उपयोग
होम पेज : click here
Note: This study material is provided only for the purpose of study keeping in mind the interest of the students. It cannot be used for any other purpose. If there is any objection regarding some word or text then refer to the original book.
WhatsApp Group : Click here
Telegram channel : Click here
Download App for daily update: click here
Follow on google news : click here
टिप्पण्या